Old tools - czyli historia o starych narzędziach ręcznych

Choć we współczesnym stolarstwie niemal przeszły do lamusa, niegdyś żaden stolarz nie mógł się bez nich obejść. Dziś mamy seryjną produkcję - wielkie zakłady, wielkie maszyny, CNC. Meble "robią się" szybko.
Kiedyś budowa mebla wymagała dużych umiejętności manualnych, wiedzy stolarskiej i odpowiednio wyposażonego w narzędzia ręczne warsztatu. Stolarzy z prawdziwego zdarzenia w Polsce jest coraz mniej, tradycyjne stolarstwo zaliczyć można do ginących zawodów. Smutne, ale prawdziwe.

~~ Stare narzędzia ręczne z kolekcji Derva ~~

Narzędzia jakie niegdyś służyły stolarzom możemy podzielić na:

• przyrządy do przytrzymywania drewna 
• przyrządy do wymierzania, znaczenia i dzielenia drewna 
• narzędzia do cięcia, przerzynania i kształtowania drewna  
• narzędzia do wyrównywania powierzchni drewna
• inne, gdzie indziej nie sklasyfikowane

Oprócz podstawy warsztatu jaką była i nadal powinna być strugnica stolarska (niem. hobelbank), dzięki której drewno utrzymywać można w żądanym położeniu, znajdowały zastosowanie rozmaitego rodzaju ściski, kleszcze (tzw. szraubewingi i szraubknechty), koziołki, prasy do klejenia (szrauboki).
W naszej kolekcji posiadamy jedynie ściski.

Ściski stolarskie

Organizacja warsztatu
Warto wspomnieć, że strugnice w małych warsztatach rzemieślniczych były często wykonywane samodzielnie i użytkowane przez pokolenia. Narzędzia ręczne umieszczano w szafkach po prawej stronie strugnicy. Na ścianie naprzeciw okna umieszczano zwykle przyrządy pomocnicze (do wymierzania - znaczniki, cyrkle itp, a także piły). Zawieszano je na hakach mocowanych do deski, bądź na gwoździach wbitych w ścianę. Na farby, pokosty, oleje, woski, pędzle, gwoździe i tym podobne sprawy przeznaczano jakiś stary mebel, np. podniszczoną szafę z półkami. Warsztaty były raczej małe, więc nie było miejsca na większe narzędzia elektryczne, królowały te tradycyjne. Do tego wybierano je bardzo starannie, gdyż były drogie i co oczywiste, dbano o nie w sposób szczególny, często właściciel warsztatu zamykał je na klucz w szafkach. Dlatego też używano ich latami i do dziś możemy się nimi cieszyć, jeśli odziedziczyliśmy po dziadkach, bądź zdobyliśmy w jakiś inny sposób wyjątkowo zadbane egzemplarze.

Warsztat - źródło: http://www.flickr.com/photos/anguskirk/8074458910/

Dawny warsztat - źródło: http://toolemera.com/Photographs%20Of%20Trades%20%26%20Crafts/tradescarpenter.2.html

Dawny warsztat - źródło: http://www.iswinoujscie.pl/artykuly/20655/

Do wymierzania, znaczenia i dzielenia drewna służyły (i służą nadal) rozmaite liniały, cyrkle, znaczniki stolarskie (tzw. sztreichmasy), węgielnice (kątowniki).

znacznik traserski

Kątowniki

Mała poziomica

Do cięcia i kształtowania drewna natomiast różnego rodzaju piły, dłuta i świdry. Tych ostatnich w swoich zbiorach nie posiadamy, jeszcze ;)

piła ręczna - grzbietnica odwracana

piła narznica, inaczej nacięciowa, zasuwnica - (z niem. gradzega, gratzega)

Piła ręczna, płatnica (z niem. fukszwanc)

Piły ramowe - inaczej krawężnice (z niem. erterzegi)

Laubzega, czyli piła kabłąkowa

Dłuta

Przedostatnia grupa narzędzi do wyrównywania powierzchni to strugi (heble), ośniki i pilniki.
Zasada pracy strugów nie zmieniła się od wielu, wielu lat, zmieniły się natomiast ich formy. Dziś stolarze używają bardziej efektywnych elektronarzędzi, choć znajdą się zwolennicy tradycyjnej ręcznej obróbki drewna :) Przy niektórych robotach elektronarzędzia wręcz nie są w stanie dorównać narzędziom ręcznym.  Budowa strugów jest bardzo prosta. Składają się z drewnianej oprawy, żelaznego ostrza oraz klina. Znajdują różne zastosowanie. Są strugi do wyrównywania powierzchni płaskich (równiacze, spuszcze, spajacze, kątniki, zębacze), strugi do powierzchni krzywych i "gzemsów" (krzywaki, heble okrągłe, heble karnesowe, wałkowce, żłobkowce), strugi do różnego rodzaju wpustów i łączeń (wpustniki, wypustniki, wyżłabiacze, zasuwniki). Dawniej w Polsce stosowano nazewnictwo zapożyczone z języka niemieckiego, stąd popularne określenie "hebel" od Hobel.

Od lewej - strug kątnik (gzymshubel), zdzierak i równiak

Strug spustnik, inaczej rubanek

Strug gładzik, inaczej równiak

Strug zdzierak

Strug wręgowy

Wręgowników ciąg dalszy...

Ośnik

Strug wręgownik nastawny

Tarnik

Inne narzędzia to toporki, młotki (z żelazną głową bądź w całości drewniane), noże i nożyki stolarskie (sznycre), cęgi i obcęgi, skrobaczki, czyli cyklingi (cykliny), tygle oraz kamienie szlifierskie do ostrzenia narzędzi.

Młotek stolarski

W tym momencie warto wspomnieć o kilku prestiżowych firmach produkujących od XIX w. narzędzia ręczne : Johann Weiss & Sohn, Franz Wertheim, Dick, E.C.Emmerich, Berg, Goldenberg, J.Fr.Fuchs, Goedel, a także istniejące do dziś i wszystkim znane The Stanley Works oraz Kirschen :)

*Wszystkie narzędzia przedstawione na zdjęciach pochodzą z kolekcji Derva Woodworking Studio. 
Część z nich używana jest w codziennej pracy. 
Niektóre strugi i dłuta wykonane zostały ręcznie przez dziadka Nevrinn :)

Źródła informacji: Przewodnik dla stolarzy. Jan Heurich, Biblioteka rzemieślnika polskiego, Warszawa 1862 r.; Oblicza sztuki 20-lecia międzywojennego na obszarze obecnego województwa śląskiego. Teresa Dudek Bujarek, Katowice 2011 r.